Η σημερινή εικόνα της ΕΕ συνδυάζει θεσμικές αρετές με εμφανείς αδυναμίες. Η συλλογικότητα και η πολυφωνία αποτρέπουν την αυθαιρεσία, αλλά οδηγούν σε βραδύτητα και σε έλλειμμα χαρισματικής ηγεσίας, σε σύγκριση με την εποχή των Ντελόρ, Κολ και Μιτεράν
Η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) από τη δημιουργία της μέχρι σήμερα αποτέλεσε ένα μοναδικό εγχείρημα πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής ολοκλήρωσης. Στην πορεία της γνώρισε περιόδους δυναμικής ηγεσίας με πρόσωπα που έδωσαν κατεύθυνση και όραμα, όπως ο Ζακ Ντελόρ, ο Χέλμουτ Κολ και ο Φρανσουά Μιτεράν. Ωστόσο, στη σημερινή συγκυρία συχνά γίνεται λόγος για «έλλειμμα ηγεσίας» στην Ένωση. Το ερώτημα είναι αν αυτό το έλλειμμα οφείλεται σε πρόσωπα ή στη δομή της ΕΕ, και πώς οι νέες προκλήσεις — παραγωγική αυτάρκεια, άμυνα και γεωπολιτική ισχύς — επηρεάζουν την εικόνα της.
Η δομή εξουσίας της ΕΕ: θετικά και αρνητικά
Η ΕΕ βασίζεται στη συλλογικότητα: αποφάσεις λαμβάνονται από κοινού, με σεβασμό στην ισοτιμία των κρατών-μελών. Αυτή η πολυκεντρική μορφή εξουσίας αποτρέπει τον συγκεντρωτισμό και προστατεύει τα μικρά κράτη, ενισχύοντας τη δημοκρατική πολυφωνία. Ωστόσο, η ίδια η δομή οδηγεί σε καθυστερήσεις, σε αδυναμία γρήγορης αντίδρασης και σε απουσία ενιαίας φωνής στα διεθνή ζητήματα. Έτσι, συχνά η ηγεσία εμφανίζεται ως αποδυναμωμένη.
Από τον Ντελόρ, τον Κολ και τον Μιτεράν στο σήμερα
Τις δεκαετίες ’80 και ’90 η ΕΟΚ και μετέπειτα η ΕΕ διέθεταν ηγέτες με ισχυρό όραμα. Ο Ζακ Ντελόρ προώθησε την ενιαία αγορά και την ΟΝΕ, ενώ ο Κολ και ο Μιτεράν συμβόλιζαν τον γαλλογερμανικό άξονα που έδινε ώθηση στην ενοποίηση. Σήμερα, σε μια Ένωση με 27 κράτη-μέλη, διαφορετικά συμφέροντα και αυξημένη ανομοιογένεια, δεν υπάρχουν αντίστοιχες προσωπικότητες που να εμπνεύσουν συλλογικά. Το αποτέλεσμα είναι η αίσθηση ενός ηγετικού κενού.
Η διεύρυνση προς Ανατολάς και οι χώρες της Βαλτικής
Η ένταξη των χωρών της Βαλτικής και γενικότερα της Ανατολικής Ευρώπης αποτέλεσε ιστορική κίνηση: εδραίωσε την ειρήνη στην ήπειρο, ενίσχυσε τη γεωπολιτική θέση της ΕΕ έναντι της Ρωσίας και δημιούργησε νέες οικονομικές ευκαιρίες. Παράλληλα, όμως, αύξησε την ανομοιογένεια, δυσχέρανε τη λήψη αποφάσεων και έφερε διαφορετικές προτεραιότητες: οι χώρες της Βαλτικής εστιάζουν στην ασφάλεια, ενώ τα «παλαιά» μέλη συχνά προτάσσουν το κοινωνικό κράτος ή την πράσινη μετάβαση. Έτσι, η διεύρυνση ήταν ταυτόχρονα δύναμη και πρόκληση.
Παραγωγική αυτάρκεια της ΕΕ
Η ΕΕ παραμένει οικονομικός γίγαντας, αλλά δεν είναι πλήρως παραγωγικά αυτάρκης. Στον αγροτικό τομέα και στη βιομηχανία υψηλής τεχνολογίας διαθέτει σημαντικές δυνατότητες, αλλά εξαρτάται σε κρίσιμους τομείς όπως η ενέργεια (εισαγωγές φυσικού αερίου, πετρελαίου), οι σπάνιες γαίες και η ψηφιακή τεχνολογία (τσιπάκια, μπαταρίες, εξαρτήματα από την Ασία). Η πανδημία και ο πόλεμος στην Ουκρανία ανέδειξαν αυτήν την εξάρτηση, εντείνοντας τη συζήτηση για «στρατηγική αυτονομία».
Η αμυντική δυναμική της ΕΕ
Αντίστοιχα, στον αμυντικό τομέα η ΕΕ δεν διαθέτει ενιαίο στρατό ούτε πλήρως ενοποιημένη αμυντική πολιτική. Η ασφάλεια των περισσότερων μελών βασίζεται κυρίως στο ΝΑΤΟ και κατ’ επέκταση στις ΗΠΑ. Παρά τις προσπάθειες για κοινές πρωτοβουλίες (PESCO, Ευρωπαϊκό Ταμείο Άμυνας), η ΕΕ παραμένει στρατιωτικά ευάλωτη χωρίς την αμερικανική ομπρέλα. Ο πόλεμος Ρωσίας – Ουκρανίας κατέδειξε τόσο την αδυναμία όσο και την ανάγκη οικοδόμησης ισχυρότερης ευρωπαϊκής αμυντικής ταυτότητας.
Η σημερινή εικόνα της ΕΕ συνδυάζει θεσμικές αρετές με εμφανείς αδυναμίες. Η συλλογικότητα και η πολυφωνία αποτρέπουν την αυθαιρεσία, αλλά οδηγούν σε βραδύτητα και σε έλλειμμα χαρισματικής ηγεσίας, σε σύγκριση με την εποχή των Ντελόρ, Κολ και Μιτεράν. Η διεύρυνση προς Ανατολάς ενίσχυσε τη στρατηγική θέση της Ένωσης, αλλά έφερε και νέες αντιθέσεις. Στο πεδίο της παραγωγικής αυτάρκειας και της άμυνας, η ΕΕ αποδεικνύεται ακόμη ευάλωτη, καθώς εξαρτάται από εξωτερικές δυνάμεις και εταίρους. Έτσι, το «έλλειμμα ηγεσίας» δεν είναι μόνο ζήτημα προσώπων αλλά και αντανάκλαση μιας δομής που καλείται να προσαρμοστεί σε έναν αβέβαιο και ταχύτατα μεταβαλλόμενο κόσμο
